خاك به عنوان بستر حيات و جايگاه تكوين و رشد گياهان ، يكي از اساسي ترين مائده هايي است كه امانت به انسان سپرده شده است تا با حفاظت احياء بهره برداري و توسعه دوام و قوام خويش و گياهان و جانواران را تضمين نمايد . متاسفانه نبود شناخت كافي و لازم از اهميت خاك و در دسترس همگان بودن آن زمينه هاي بي بها جلوه دادن اين ماده حياتي را در جامعه فراهم نموده است ، برخوردهاي غير علمي با خاك و تبديل و تخريب آن توسط انسان مثل شهر سازيها ، احداث جاده ها ، چراي بي رويه دام ، قطع درختان جنگلها ، زهدار نمودن و آلوده سازي آن بوسيله پس آبهاي شهري ، صنعتي و كشاورزي ، بهره كشي نامناسب انسان از خاك و 000 باعث شده است كه علاوه بر كاهش منزلت و ارزش اقتصادي و اجتماعي آن ، ضربات جبران ناپذيري بر ساختمان خاكها ، حشرات وموجودات زنده در ان و مآلاً بر ريشه خود انسان فرود آيد .

بنابراين مسئولان منابع خاك و آب و فرهنگي كشور فرض است در بالا بردن اطلاعات و بينش علمي جامعه به ويژه كارشناسان و كاربران كشاورزي كوشش نمايند تا خاك جايگاه مناسب و در خور شان خود را بازيابد ( 7 ) .

پيشگفتار

خاك كه در فصل مشترك انسان و كره زمين قرار دارد عنصري اساسي براي بشر به شمار مي رود كه محل اجراي فعاليتها‌، منبع تغذيه و دستگاه تصفيه پس مانده هاست . خاك قابل كشت موهبتي است محدود ، اولاً از لحاظ كميت ، زيرا فقط 22 درصد از سطح خشكي ها يعني 3300 ميليون هكتار را تشكيل مي دهند . در حال حاضر فقط نيمي از زمينهاي قابل كشت يعني 1580 ميليون هكتار كشت مي شوند . ما بقي ذخيره به شمار مي آيند .

زمينهاي زير كشت نيز پايدار نيستند ، بنابر تخمين سازمان خوارو بار و كشاورزي جهاني ، هر سال 5 تا 7 ميليون هكتار زمين به سبب شرايط نامناسب بهره وري تلف مي شوند . به اين ترتيب در طي 225 سال ممكن است كليه زمينهاي زير كشت از بين برود . علل تباهي خاكها به دست انسان فقط شرايط نامناسب بهره برداري كشاورزي نيست ، بلكه آلودگي هوا ، با تضعيف حالت تندرستي گياهان در بخش هاي كشاورزي و جنگل ، خاكها را نسبت به شماري از بيماريها ، پنهان و آشكار حساس مي سازد كه از آن ميان از دست دادن بارخيزي به سبب فرسايش و يا به علت تجمع مواد سمي به ويژه فلزات سنگين و آفت كشها را مي توان برشمرد . كاهش سطح رستني ها بر اثر توسعه ساختمان كه گاهي نابخردانه در محيط زيست صورت مي گيرد نيز خود علت ديگري از اتلاف خاك بارخيزمي باشد . ( 7 )

خاک

تعريف زيادي تا کنون از خاک به عمل امده که ساده ترين آن چنين است : خاک عبارت است از قشر چند سانتي متري تا چند متري از ماده آلي و غير آلي است که بر روي سنگ قرار گرفته و شامل هوا ، آب ، موجودات زنده ، مواد آلي در مراحل گوناگون تجزيه و تحول و بالاخره عناصر معدني است و گياه مي تواند بر روي آن ادامه حيات دهد .

ماهيت خاک از روي مو قعيت اقليمي ، پستي و بلندي ، وضعيت آب شناسي آن تعيين و توسعه استعداد آن براي رويانيدن گياه بيان مي شود . هنگامي که در شرايط معين رويشي گياهي در وضعيت بهينه قرار داشته باشد ، سخن از رويش در کليماکس به ميان مي آيد به عکس زماني که شرايط محيطي امکان ظهور گياه را ندهد نظير بيايان گرم يا سرد و ارتفاعات کوهها در آن صورت با ماده معدني سرو کار داريم که در حقيقت نمي توان آن را خاک ناميد .

طبق تعريف ژنتيکي خاکها بر اثر تخريب فيزيکي و شيميايي سنگها و فعاليت موجودات زنده سبب تشکيل هوموس مي شود ، بوجود مي آيند .بنابراين خاک در درجه اول ترکيبي است از مواد معدني و مواد آلي . مواد معدني آن شامل ريگ ، شن و ماسه و غيره است که بر اثر تخريب و تجزيه سنگ بوجود مي آيد و مواد آلي را بقاياي گياهي و جانوري تشکيل مي دهد . در خاک علاوه بر مواد آلي و معدني و موجودات زنده ، هوا و آب نيز وجود دارد . اين مواد معدني و آلي که در آن موجودات زنده و هوا و آب وجود دارد ، خاک را تشکيل مي دهد. نتيجه آنکه خاک را نمي توان مستقل از پوشش گياهي روي آن در نظر گرفت، زيرا تحول و تكامل خاک وابسته به آن است ( 6‌ ) .

عوامل موثر در تشکيل و تکامل خاکها

تشکيل و تکامل خاکها نتيجه اثرات مترادف و متقابل مجموعه عوامل و شرايط زير مي باشد :

سنگ مادر ( مواد مادري ) سنگ مادر منشاء و ماده اوليه خاکهاست . تنوع فراواني که در طبيعت سنگها وجود دارد و سبب مي شود که خاکهاي حاصله از آنها نيز خصوصيات مختلفي داشته باشند ، در وهله اول پس از تخريب تدريجي سنگ نه تنها سنگ ريزه ؛ ريگ و شن بوجود مي آيد بلکه ذرات ريزتري مانند رس ها در جوار آنها عناصر غذايي متنوع در محيط آزاد مي شوند . در هر صورت ماهيت و ترکيب سنگ مادر بر روي مواد توليد شده تاثير محسوسي داشته و بين ان ذرات شباهت زيادي به چشم مي خورد که به مرور زمان و با تشکيل مواد ثانوي و استقرار رويش گياهي اين شباهت کمتر مي شود .

ساختمان فيزيکي ، شيميايي و مينرالوژيکي مواد مادري بر روي سرعت تخريب ، نوع و تيپ خاک توليد شده و موثر است ، به طوريکه از سنگهاي سخت و دير تخريب اکثراً زمينهاي فقير از مواد غذايي و کم عمق و از سنگهاي آهکي ، مارني و رسوبات لسي ، خاکهاي حاصلخيز و عميق تشکيل مي يابند . در ژنتيک خاک سرعت تخريب برخي از مواد مادري شرکت کننده در تشکيل خاک به طور کامل بررسي شده است . مثلاً تکامل خاک از سنگ مادر گابرو ديرتر از گرانيت _ بازالت ديرتر از پرفير ، سنگ آهک ديرتر از سنگ ماسه و سنگهاي مارني ديرتر از ليمونها صورت مي گيرد .

سنگهاي سيليکاتي محتوي بازهاي فراوان به سبب داشتن اجزاء و دانه هاي ريز و همچنين کثرت قدرت و نگاهداري آب ، دير تخريب تر از سنگهاي سيليتي فقير