كرمان، اين خطه خشك و گرم، اما كهنسال و پهناور، كه در طول تاريخ دراز و پرحادثه خود سمبل و مظهر مقاومت در برابر تهاجم شناخته شده و از حمله مغول ها و تيموريان گرفته تا تهاجم آغامحمدخان قاجار لطماتي سنگين ديده، يكي از قديمي ترين كانون هاي مدنيت به شمار مي آيد كه كشف دست ساخته هاي متنوع سنگي، سفالي و فلزي بازمانده از هزاره پنجم پيش از ميلاد مسيح در تپه ها و دشت هاي آن همچنين به دست آمدن آثار گوناگون هنري و صنعتي در تپه يحيي، تل ابليس، آقوس شهداد، ويرانه هاي شهر دقيانوس جيرفت و.. .گواه ظهور اولين تجليات زندگي اجتماعي در اين پهنه از زمين است و بقاياي آبادي ها و قلعه هاي كوچك و بزرگ در حاشيه روستاها و شهرهاي آن استان نشان مي دهد اين منطقه كه در الواح سومري با عنوان ماگان مورد اشاره قرار گرفته، از قديم الايام كشاورزي، صنعت و هنر پيشرفته اي داشته و با ديگر جوامع و تمدن ها از جمله تمدن هاي بين النهرين، ماوراءالنهر و دره سند رابطه داشته و جزو سرزمين هاي با اهميتي بوده كه قرار داشتن بنادر، جزاير و سواحل جنوب شرقي در نزديكي آن بر اهميتش مي افزوده است .
كرمان، به موازات تمام ويژگي هاي ديگرش كه آن را از بقيه نقاط ايران متمايز مي كند و باعث شده تا شخصيتي چون شاه نعمت الله ولي آن را «دل عالم» بنامد و به كرماني بودن خود فخر بفروشد، اين امتياز را هم دارد كه مردم سخت كوش و صبور آن، از هزاران سال پيش، به موازات ساير فعاليت هاي اقتصادي و اجتماعي، به تهيه و توليد انواع فرآورده هاي صنايع دستي نيز اشتغال داشته اند و هر چند توانسته اند در زمينه قالي بافي ، شال بافي و ترمه بافي شهرتي جهاني كسب كنند، بنابراين پته هاي كرماني، كه سرپنجه هاي هنرمند زنان و دختران خانه دار نقش سرو شكسته (بوته جقه) را بر آن مي زنند و از قرن ها پيش تا كنون، در برابر تندباد هيچ حادثه اي سر خم نكرده و استوار ايستاده نيز، ارزش هاي هنري و كاربردي متعددي دارد كه آسان نمي توان از آن گذشت .
اين هنر كه ريشه در تاريخ و گذشته فرهنگي كرمان دارد و هم اينك توليدش در كرمان، سيرجان، رفسنجان و برخي از ديگر نقاط استان كرمان رايج است، همانند ساير رشته هاي صنايع دستي سابقه توليد مشخصي ندارد و به صراحت و دقت نمي توان گفت از چه هنگام در منطقه شروع شده . به همين دليل، هر يك از دست اندركاران پيدايي آن را به يكي از افسانه هاي بومي مرتبط مي كنند. متاسفانه به دليل آسيب پذيري منسوجات در برابر عوامل جوي، در موزه هاي داخلي و خارجي نيز نمونه هايي تاريخي از پته، كه بتواند راهگشايي به كشف سابقه اين هنر- صنعت باشد، وجود ندارد و قديمي ترين قطعه پته اي كه هم اكنون يافت مي شود روپوش مقبره شاه نعمت الله ولي در ماهان است كه 355 سانتي متر طول و 210 سانتي متر عرض دارد و سال 1285 قمري، به واسطه دو سال كار مداوم 16 زن پته دوز كرماني دوخته شده است .
پته چيست؟
پته دوزي كه مشابه آن در هيچ يك از مناطق ديگر كشور به چشم نمي خورد، نوعي از رودوزي هاي ايراني است كه طي آن تمام سطح پارچه به وسيله بخيه هاي نخي رنگين پوشيده مي شود و دست اندركاران توليدش زنان و دختران خانه داري هستند كه در ايام فراغت از امور خانه داري، با كمك سوزن، نقوشي ذهني را كه ملهم از پندارها و بينش هاي شخصي شان است، بر زمينه پارچه پشمي ضخيمي به نام عريض مي نشانند .

مواد و مصالح پته دوزي
عريض، كه در گذشته از آن براي دوخت دامن ، كت و پالتو نيز استفاده مي شد، پارچه اي دستباف است كه پيش از اين، به وسيله دستگاه هاي بافندگي چوبي ، به رنگ هاي قرمز، سفيد، زرد و سبز در كارگاه هاي خانگي توليد مي شد و در سال هاي اخير، دستگاه هاي چوبي جاي خود را به دستگاه هاي تك فاز برقي داده است .نخ مصرفي زنان كرماني براي پته دوزي، ريس نام دارد كه از جنس پشم دستريس است . اين نوع نخ، توسط خود زنان دوزنده تهيه و معمولابه وسيله خود آنان، با استفاده از مواد رنگدار طبيعي، رنگرزي مي شود .
طرز تهيه پته
زنان پته دوز، براي تهيه يك قطعه پته، پس از بريدن عريض در ابعاد لازم براي محصولي كه قصد دوختش را دارند، ابتدا طرح مورد نظر خود را كه بيش تر ذهني و شامل برداشت هاي مينياتوري از طبيعت، به ويژه درخت سرو و انواع گل هاي نمادين است، بر روي كاغذ كالك ترسيم كرده و سپس در مرحله بعد كه به گرته زني شهرت دارد، خطوط طرح را به طور متناسب با سوزن سوراخ مي كنند . آنگاه، آن را بر روي عريض قرار داده و به نسبت رنگ عريضي كه براي دوخت انتخاب شده و اخيرا رنگ هاي كرم، سبز و سرمه اي را نيز شامل مي شود، روي كالك پودربچه، گچ نرم يا خاكه زغال مي ريزند .(براي انتقال نقش بر روي عريض تيره از خاك گچ يا پودر تالك و براي پارچه هاي روشن از خاك زغال استفاده مي شود) . در پايان، نقاط مشخص شده را با قلم و مركب چين، روي پارچه مشخص مي كنند .
مرحله بعدي كار پته دوزي را انتخاب نخ در رنگ ها و ضخامت هاي مختلف تشكيل مي دهد . در سال هاي گذشته رنگ غالب نقش ها را در پته هاي كرمان سياه، سبز تيره، آبي تيره، لاكي، سبز ماشي و.. . تشكيل مي داد . ولي در سال هاي اخير، با توجه به راه يافتن پته به بازارهاي خارج از كشور و به تناسب سليقه خريداران خارجي كه بيش تر متقاضي پته به رنگ هاي ملايم هستند، استفاده از رنگ هاي عنابي ، سبز روشن ، زرد، نارنجي، صورتي، و.. . نيز به پته دوزي راه يافته . با اين وجود پته هايي كه جهت عرضه در داخل كشور يا بازارهاي منطقه دوخته مي شود، همچنان رنگ هاي تند وتيره دارد . زيرا زنان پته دوز معتقدند به دليل آن كه طرح هاي پته، نه شلوغ است و نه هندسي، رنگ هاي روشن چندان جاذبه اي به محصول نمي دهد و تيره بودن رنگ ها ارتباط نقوش با همديگر را منطقي تر و قابل قبول تر مي كند .
پس از انتخاب و تهيه نخ ، پته دوز ابتدا جاي خطوط اصلي را سوزن مي زند . اين مرحله، به دليل آن كه نقوش به طور خطي دوخته مي شود به مرحله ساق دوزي معروف است . سپس داخل نقوش و متن پارچه، با اسلوب خاصي با بخيه هاي رنگين پر مي شود . كه اين مرحله از كار، به آب دوزي يا متن دوزي شهرت دارد . آخرين مرحله كار پته دوزي كه ضمنا مهم ترين مرحله نيز به حساب مي آيد، مرحله برگ دوزي و سايه زدن با نخ نازك پيرامون گل ها و نقش هاست كه معمولادر اطراف حاشيه و به صورت زيگزاك انجام مي شود و آن را پتك دوزي نيز مي نامند (پتك در زبان محلي به معني جوانه است.)
در آخرين مرحله و پس از اتمام دوخت، پته را شسته و با كمك دستگاه مخصوصي به نام نورد، اتو زده و آماده عرضه به بازار مي كنند .در حال حاضر پته دوزي روي سجاده ، جا قرآني ، پرده ، رويه كوسن ، زير ليواني ، پشتي، روميزي، روتختي، اشارپ، جلد جعبه دستمال كاغذي، بقچه، سوزني ، رويه دمپايي، كيف، جلد عينك، قوطي سيگار، بند دوربين و.. . انجام مي شود .
جايگاه پته در اقتصاد كرمان
متاسفانه در مورد تعداد شاغلان رشته پته دوزي، مانند ساير رشته هاي صنايع دستي، آماري دقيق و قابل استناد وجود ندارد . اما از آنجا كه گفته مي شود هم اكنون هفت هزار و 559 نفر از طريق صدور مجوزهاي دولتي و 250 نفر از طريق شركت هاي تعاوني در بخش صنايع دستي استان مشغول كار هستند، با توجه به اين كه قالي بافي و پته دوزي پر رونق ترين صنايع دستي استان را تشكيل مي دهد، مي توان چنين استنباط كرد كه عده زيادي از صنعتگران مورد اشاره پته دوز هستند و با توجه به ظرفيت و استعدادي كه در منطقه وجود دارد، اين نكته بديهي است كه اقدام جهت آموزش هنر پته دوزي و تاسيس شركت تعاوني، باعث رشد اين هنر - صنعت در سطح استان كرمان و احياي آن در مناطقي خواهد شد كه پته در آن افول كرده يا رو به فراموشي رفته است .
ويژگي پته دوزي، نسبت به بسياري از ديگر رشته هاي صنايع دستي و خانگي ارزش افزوده بسيار بالاي آن است . به اين معنا كه چون قسمت اعظم مراحل كار توسط زنان سوزن دوز انجام مي شود و خود آنان هستند كه پشم را مي ريسند، رنگرزي مي كنند و براي دوخت به كار مي برند، سهم دستمزد در قيمت تمام شده يك محصول بسيار بالاست و چنانچه به موازات آموزش دادن به نيروهاي جديد، كار بازاريابي براي اين فرآورده و همچنين پيدا كردن زمينه هاي جديدي براي كاربرد آن طرف توجه مسوولان نهادهاي ذيربط قرار گيرد، مي توان اميدوار بود كه فرصت هاي اشتغال بيش تري براي زنان و دختران استان فراهم و ضمن بالابردن توان اقتصادي خانواده ها، به ويژه خانوارهاي روستايي و عشايري منطقه، درآمد ارزي بيش تري را نيز عايد كشور و استان كرمان كند . به ويژه آن كه در مراحل تكميل پته و تبديل آن به كالاهاي مصرفي نيز عده اي فعاليت دارند، نقش پته در اقتصاد شهري و ايجاد اشتغال براي مردان نيز قابل انكار نيست و اين، در حالي است كه با توجه به وسعت، استعداد پته دوزي در كرمان و توابع آن، حتي اگر تمام صنعتگراني هم كه آمار آن ها ذكر شد، پته دوز باشند، باز اين رقم براي صنعت پرپيشينه اي چون پته دوزي كم است و ضرورت هاي متعددي حكم مي كند برنامه ريزي هاي مناسبي براي آموزش و ترويج اين رشته در ميان جوانان و نوجوانان انجام شود .
منابع مورد استناد :
1- مشاهدات عيني نگارنده در منطقه سيرجان.
2-بررسي وضعيت صنايع دستي استان كرمان، از انتشارات سازمان صنايع دستي ايران.
3- نساجي سنتي - نوشته سيدمحمود سيدصدر، حسين راسخ، محمدرضا حسن بيگي.
4- پته دوزي كرمان- نوشته م .حسن بيگي . مندرج در ماهنامه صنايع دستي و كتاب مروري بر صنايع دستي ايران.
5- روزنامه ايران - شماره 3627 به تاريخ 12/2/86

پته چيست ؟

پته دوزي نوعي از رودوزي هاي ايراني است كه طي آن تمام سطح پارچه بوسيله ي بخيه هاي نخي و رنگين پوشيده ميشود و هنرمنداني كه اكثراً نيز از زنان و دختران خانه دار هستند با كمك سوزن نقوشي ذهني را كه ملهم از پندارها و بينش هاي شخصي شان است بر زمينه ي پارچه ي پشمي ضخيمي بنام « عريض » مينشانند. « عريض »‌ كه در گذشته از آن براي دوخت دامن ، كت و پالتو نيز استفاده بعمل ميآمد پارچه يي دستباف است كه بوسيله ي دستگاه هاي بافندگي چوبي توليد ميشد. ولي در سالهاي اخير دستگاه هاي چوبي جاي خود را به دستگا ه هاي «‌تك فاز»‌ برقي دادند و پس از آن نيز تدريجاً‌ بافته هاي كارخانه يي جانشين « عريض »‌هاي دستباف شده و هم اكنون «‌پته »‌هاي استان كرمان را بيشتر اينگونه پارچه هاي كارخانه يي تشكيل ميدهد. «‌رئيس »‌ كه معمولاً‌ در رنگ هاي عنابي ، مشكي ، سبز روشن، سبز تيره ، زرد، نارنجي ، قرمز، آبي تيره ، سبز ماشي ، لاكي و ….. مورد استفاده ي پته دوزان قرار ميگيرد نوعي نخ پشمي دستريس يا ريسيده شده بوسيله ي ماشين است كه ميزان مصرف آن به نسبت نوع نقش و ضخامت يا نازكي نخ مورد مصرف متفاوت ميباشد . ولي بطور متوسط رودوزي هر متر پته به حدود 375 تا 400 گرم نخ احتياج دارد. طرز تهيه: براي تهيه يك قطعه ي پته دوزي شده ابتدا عريض را به ابعاد لازم بريده و سپس آن را بدست طراح مي سپارند و شيوه ي كار نيز به اين صورت است كه زنان پته دوز خود مستقيما بطراح مراجعه نميكنند و فروشندگان مواد اوليه ي پته معمولاً‌ مقدار زيادي عريض بريده و طراحي شده در اختيار دارند كه بصورت آماده به سوزندوزان مي فروشند. در مرحله طراحي ، ابتدا طرح روي كاغذ كالك ترسيم ميشود و پس از آن خطوط طرح را بطور متناسب با سوزن سوراخ كرده و سپس بر روي عريض مورد نظر منطبق مي سازند و روي آن پود در گچ يا خاكه ي زغال ميريزند و اين عمل را « گرته زني »‌ مينامند ( براي پارچه هاي تيره از خاك گچ و براي پارچه هاي روشن از خاك زغال استفاده ميشود) سپس نقاط مشخص شده را با قلم و مركب چنين روي پارچه مشخص ميسازند. پس از طراحي ، انتخاب نخ و زنگ مطرح است . رنگهاي روشن ظرف سال هاي اخير به پته دوزي راه يافته و رنگهاي اصيل اغلب تيره است . از آنجا كه طرحهاي پته نه شلوغ است و نه هندسي رنگهاي روشن چندان جاذبه يي به محصول نميدهد و تيره بودن رنگها ارتباط نقوش را منطقي ترو قابل قبول تر ميسازد. پس از انتخاب و تهيه ي نخ ، پته دوز ابتدا جاي خطوط اصلي را سوزن ميزند. اين مرحله بدليل آنكه نقوش به طور خطي دوخته ميشود . به مرحله «‌ساق دوزي » معروف است . سپس داخل نقوش و متن با اسلوب خاصي سوزن دوزي و پر ميشود. كه اين قسمت را اصطلاحاً « آب دوزي » يا «‌متن دوزي » ميگويند. مرحله ي سوم كه يكي از مهمترين مراحل پته دوزي ميباشد مرحله « برگ دوزي » و « سايه زدن » با نخ پيرامون گل ها و نقشها است . برگ دوزي معمولاً در اطراف حاشيه و بصورت