سفال يكي از خلاقيتهاي ماندگار انسان از دورة نوسنگي تا دورة معاصر است. با طلوع دين اسلام، هنرهاي مختلف به ويژه هنر سفالگري از اهميت خاصي برخوردار گرديد، و سفالگران با ابتكارات جديد، پيروي از شيوه‌هاي هنري گذشته و سنتهاي محلي و الهام از آئين نو، صنعت سفالسازي را در بسياري از مناطق اين سرزمين پهناور به حداعلاي شكوفايي رسانيدند.

تكامل هنر سفالگري اسلامي سالهاي متمادي به طول انجاميد، دراين رهگذر مراكز سفالسازي متعدد هريك با برخورداري از ويژگيهاي خاص در اكثر شهرهاي ايران پديد آمد. سفالينه هاي اسلامي متعلق به سده‌هاي سوم تا هفتم ه . ق غالباً در مراكزي چون كاشان، ري، سلطانيه، جرجان و نيشابور ساخته شد.

خلق الانسان من صلصال كالفخّار

خداوند انسان را از گل كوزه گري آفريد

تاريخچه‌اي از هنر ايران پيش از سلجوقي

ذوق هنري و مايه هاي نخستين هنردوستي در سرزمين ايران از زمان هخامنشيان و پيش از آن وجود داشته است. حجاريهاي غني و با عظمت و پرشكوه كه قبله گاه خاور باستان است و صنعتگران ماهر احساس زيبائي و نبوغ خود را در بسياري از هنرها، خاصه ظروف فلزي و گلي نشان داده‌اند.

حجاريهاي عظيم كه در سينة كوهها، لحظه‌هاي طلائي در هنر معماري، پارچه‌هاي ظريف با نقوش رنگ آميز، ظروف فلزي براي مجالس، از ويژگيهاي هنر ساساني است.

ظهور اسلام، ارزشهاي تازه و حدودي نو بوجود آورد و نبوغ تزئيني ايراني راه تازه‌اي براي ابراز يافت. گچ بريها و تذهيبهاي رنگارنگ پديدار گشتند، هر خطاطي باعث بوجود آمدن احترام آميزترين كتابها شد. خط بدوي عرب به ظرافت گرائيد و توسعه يافت و اولين پيشرفتهاي هنر خط در شهر كوفه انجام گرفت و خط كوفي ناميده شد. در فلزكاري و نقش روي فلز كه سابقة ايران به فلزكاري لرستان مي‌رسد، در هر زماني سبكي نو و حيرت انگيز به وجود آوردند و هنر سفالگري را به كمك نبوغ خود و تجاربي كه از آزمون سبكهاي ديگران كسب كردند رونق بخشيدند.

(نظري به هنر ايران. پوپ) ص 26 تا 29)

A.A. POP

تاريخچه‌اي از سلجوقيان

ايران در قرن 5 هجري درخشنده‌ترين عهد تاريخ خود را با سلجوقيان بست. اينان قبايل ترك چادرنشيني بودند كه از جلگه‌هاي قرقيزستان آمده و با سرعت بسيار جذب فرهنگ و هنر ايران گرديده و بسياري از عناصر آن را فرا گرفتند. (نظري به هنر ايران پوپ).

آنها نخست در خراسان حكومتي تشكيل دادند (430 هـ . ق) و اندكي بعد با گسترش قلمرو خود، نواحي مركزي ايران را نيز به تصرف در آورد، اصفهان را به پايتختي برگزيدند و از آن زمان، در مقابل خلاقت فاطميان مصر كه نفوذشان تا بغداد ادامه داشت، به خلق انديشه و تشكيلات منظمي در عالم اسلام پرداختند. (سفال ايراني، ليلي رفيعي)

سه پادشاه اين دوره، يعني طغرل بيگ، آلپ ارسلان و ملكشاه سلجوقي دهقاني از طوس، خواجه نظام‌الملك طوسي، طراح بزرگ دولت سلجوقي ياري جستند و نه تنها در تاريخ ايران بلكه در تاريخ جهان اسلام و در سطح وسيعتري در تاريخ آسيا تأثير بس گسترده‌اي نهادند.

اين سلسله بر ايران، عراق، سوريه و آسياي صغير با دولتهاي وابسته به مدت 2 قرن حكمراني نمودند. (نظري به هنر ايران، پوپ)

در قلمرو ايران زبان پارسي به عنوان زبان ملي و مظهر تمدن درخشان ايراني، توسط سامانيان احياء شده بود، به حيات و نفوذ خود ادامه داد. (سنال ايراني، ليلي رفيعي)

دورة سلجوقي را مي‌توان از درخشان ترين دوره‌هاي هنر اسلامي دانست. چهخ دراين عصر هنرهاي مختلف مانند بافندگي فلزكاري، سالفسازي، گچبري و بالاتر از همه معماري به حد اعلاي شكوفايي خود رسيد.

سلجوقيان به تدريج علاقه مند به هنرهاي مختلف گرديده، حمايت آنان، هنرمندان را قادر ساخت كه به توسعه هنر سفالسازي و فلزكاري با شيوه و سبك جديد بپردازند.

تاريخچه‌اي از سلجوقيان

عناصر عمده طرحهاي تزئيني گچبرهاي دوران سلجوقي، خطوط بي‌انتها و گردش اسليمي و حروف كوفي، در زمينه تركيبات نباتي است. اين نوع زينتها گذشته از گچبري‌ها در مقبرة سلطان سنجر (سدة ششم هجري) در مرو با آجر نيز انجام شده است. در خردگرد خراسان يكي از زيباترين كتيبه‌هاي كوفي دوره سلجوقي كه نام نظام‌الملك، وزير اعظم سلطان آلپ ارسلان را دارد و به سالهاي 455 تا 485 هجري قمري تعلق دارد در بقاياي مدرسه‌اي پيدا شده است.

استعمال دو يا سه سطح مختلف تزئيني، از مختصات برجسته كاري دورة سلجوقي است.

طغرل پادشاه سلجوقي خط نويسي را نزديكي از مسنوبين راوندي تحصيل كرد و سپس به نوشتن قرآن درسي جزو پرداخت كه صد دينار مغري صرف هر جزو آن شد. چون طغرل خود دراين راه مي‌كوشيد، مردم را نيز تشويق به خط نويسي مي‌كرد. بيشتر خط نويسان اين عهد به نوشتن قرآن يا تزئين طاق‌ها و رواق‌هاي مكانهاي مذهبي پرداخته يا بر روي سفال و كاشي عمل مي‌كرده‌اند. (سيف الله كامبخش فرد، سفال و سفالگري در ايران از ابتداي نوسنگي تا دوران معاصر).